Prof. Dr. İrfan Morina[1]
Tarih olaylarıyla ilgili türküler çok zaman, tarih kitaplarının yazamadığı, tarihçilerle bilinmeyen gerçekleri bildirirler. Bu gibi türküler tarihe yardımcı oluşları yönünden ayrı bir değer taşırlar. Tarihi konu edinen türkülerde, halkın duygu ve düşünceleri, acıları, sevinçleri yer alır. Elbette ki bunları tarih kitaplarında bulmak mümkün değildir. Osmanlı tarihleri hep saray ile yeniçeri ocağının çevresinde döner. Tarih yazarları da devlet memuru olduklarından olayların sorumlularını eleştirmezler, olaylar karşısında halkın tepkisini dile getirmezlerdi. Buna karşılık bozgunların verdiği acılar, büyük kıtlıkların, açlıkların, zaferlerin sevinçleri hep türkülerde dile gelir. En uzun ömürlü olanları da bunlardır.
Değerli araştırmacı Cahit Öztelli, ‘‘Plevne kahramanı Osman Paşa’yı günümüze dek büyük bir kahraman olarak yaşatan tarih kitapları değil, türkülerdir’’ diyor. Çanakkale savaşları Türk tarihinde silinmeyecek derecede izler bırakmıştır. Çanakkale’de Türk askerinin cesareti dillere destan olmuştur. Neticede zafere kavuşulmuştur. İki yüz elli bin şehidin düştüğü Çanakkale savaşlarının akıbeti elbette ki kolay kolay unutulmayacaktır. Fırsattan yararlanarak 1976 yılının Temmuz ayında resmi bir heyetle Priştine’den İstanbul’a ve oradan da Çanakkale’ye gitmiştik. Çanakkale’ye yaklaştıkça önümüze serilen yüksek fakat düz bir ova bütün bir tarihi anımsatıyordu. Kafilemizin yöneticisi, geçtiğimiz yerlerden bilgi verirken Çanakkale’ye yaklaştığımızda ‘‘arkadaşlar, burası Çanakkale’dir, bu ovanın neresine kazma vurursan vur, şehit kemikleri çıkar’’ diye açıklamada bulundu. Az sonra Türklere ve Fransızlara ait iki ayrı müzeyi ziyaret ettik. Vitrinlerde içi kan dolu kol saatleri, şehit mühürleri, harp anında yazılmış, iki gün sonra ise şehit düşmüş bir askerin mektubunu daha çok şeyleri görmüştük.
Çanakkale savaşlarına Türk ordusu içinde Rumeli’de yaşayan halkların da katıldığı bilinen bir gerçektir. Bu arada, Arnavut gençlerinin de (tabi ki İslam mefkuresi uğrunda) Fransız ve İngiliz askerine karşı savaş yürüttüğünü hesaba koymak gerekir. Savaş bittikten sonra Rumeli’nin değişik yörelerindeki aile ocaklarına dönen söz konusu gençler bu savaşın manevi hatırası olan Çanakkale türküsünü de nakil etmişlerdir.
Fakat Çanakkale türküsü bu kez uzamış, şekil muhteva ve ezgi açısından kimi değişikliklere uğramıştır. Bilindiği gibi Çanakkale türküsü Türkler’de bağlama ile çalınıp söylenir. Arnavut halkında ise bu halkın milli çalgısı olan ‘çiftelija’ (çiftetelli) ile söylenmektedir. Türklerde olduğu gibi Arnavutlarda da Çanakkale türküsü söylenirken Mehmetçiğin eşsiz cesareti, yiğitliği, vatanseverliği dile gelirken öte yandan da Fransız ve İngilizlerin mağlubiyeti ağırlık kazanır. Şu dizeler söylediklerimizin kanıtı olsa gerek:
Çanakkale Türküsünün Arnavutça Söylenişi
Çanakalaja çe për udhe
Vijshin more nja di gra
Bojni gajret evlatlar
Mo Francuz nuk ka…
Türkçesi:
Çanakkale boyunda
Geliyor iki kadın
Gayret edin evlatlar
Fransızlar yok oldu.
Çanakalaja çe për udhe
Vijshin nja di gra
Bojni gajret evlatlar
Mo Hingiliz nuk ka…
Türkçesi:
Çanakkale boyunda
Geliyor iki kadın
Gayret edin evlatlar
İngilizler yok oldu.
Çanakkale türküsü Arnavut hakkında hem daha uzun hem de muhteva bakımından değişik bir biçimde söylenmektedir. Türkiye Arnavutçanın uygun bir kafiye şekli de uydurulmuştur. Türküde Türkçe sözcüklerin sayısı da hayli kabarıktır. Biz 13 tanesini kaydettik:
1) çanakalaja ( Çanakkale )
2) topi ( top )
3) gjilja ( gülle )
4) aman ( aman, eyvah! )
5) shapkali (şapkalı,mecaz:Müslümanolmayan halklar)
6) bunar ( pınar, kuyu )
7) evlatlar ( evlatlar, kardeşler )
8) zehër ( zehir )
9) çadër ( çadır )
10) jeshil ( yeşil )
11) zabitllart ( zabitler, subaylar )
12) Turk ( Türk )
13) gajret ( gayret )
Aşağıda, Çanakkale türküsünün Arnavutlar’da söylenen varyantını ve Türkçe çevirisini veriyoruz:
ÇANAKALAJA
Çanakalaja topi i parë
Mbrenda poj kersët
Mbrenda poj kersët
Gjilja poj bi n’det (e)
Haj vaj për t’rijtë aman (e)
Çanakalaja topi i ditë
Mbrenda poj kërset
Mbrenda poj kësret
Gjilja poj bi n’det (e)
Haj vaj për t’rijtë aman.
Gjilet poj bi jnë n’dete
Deti poj gërgëllon
Dilni e keshirni detin
U mbush me shapkali
Haj për t’rijtë aman
Çanakkalaja çati
Mi isht ni bunar i fell
Hakatshin, hakatshin
Ujë s’mundin me nxer
Haj për t’ri jtë aman.
Çanakalaja çati
Mi ishte ni bunar i fell
Mos pi jni ujë bre evlatlar
Se e kanë ba me zeher
Haj për t’ri jtë aman
Çanakalaja çati
Mi isht ni çadër jeshil
Zabitllart e Turkit
Era trandafil
Haj për t’ri jtë aman
Çanakalaja çati
M’i isht ni çadër e verdh
Zabitllarët e Turkit
Çati na janë mbledh
Haj vaj për t’ri jtë aman
Çanakalaja çe për udhe
Vijshin more nja di gra
Bojni gajlet evlatllar
Mo Francuz nuk ka
Haj për t’ri jtë aman.
Çanakalaja çe për udhe
Vijhin nja di gra
Bojni gajret evlatlar
Mo Hingilis nuk ka
Haj vaj për Trijtë aman.
Türkünün Türkçe Tercümesi
ÇANAKKALE
Çanakkale içinde
İlk top patladı
İlk top patladı
Güllesi denize düştü
Of gençliğe vay aman
Çanakkale içinde
İkinci top patladı
İkinci top patladı
Güllesi denize düştü
Deniz dalgalandı
Çıkınız görünüz
Deniz şapka ile doldu
Of gençliğe vay aman
Çanakkale içinde
Bir derin pınar
Uğraştılar yoruldular
Su çekemediler
Of gençliğim vay aman
Çanakkale içinde
Bir derin pınar
İçmeyin be evlatlar
Zehirli sular
Of gençliğim vay aman
Çanakkale içinde
Bir yeşil çadır
Türk zabitleri
Gül kokar
Of geçliğe vay aman
Çanakkale içinde
Bir sarı çadır
Türk zabitleri
Bir araya toplanır
Of gençliğe vay aman
Çanakkale boyunda
Geçiyor iki kadın
Gayret edin evlatlar
Fransızlar yok oldu
Of gençliğe vay aman
Çanakkale boyunda
Geçiyor iki kadın
Gayret edin evlatlar
İngilizler yok oldu
Of gençliğe vay aman